لە چوارچێوەی پرۆژەی چاودێریی پەرلەمانی كوردستاندا كە ئینستتیوتی پەی بەهاوكاری رێكخراوی سندوقی نیشتمانیی دیموكراسی (NED)ی ئەمەریكی جێبەجێی دەكات، پانزەهەمین راپۆرتی خۆی لەم وەرزەدا بڵاوكردەوە كە تایبەت بوو بە رەوشی سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستاندا.
رۆژی (13/1/2024) كاتژمێر (11) سەرلەبەیانی لە هۆڵی هۆتێل رامادا لە شاری سلێمانی، ئنستتیوتی پەی لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا كە ژمارەیەكی بەرچاوی نوێنەرانی كەناڵەكانی راگەیاندن ئامادەی بوون راپۆرتی تایبەت بە رەوشی سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستاندا خستە روو كە راپۆرتێكە سەبارەت بەو یاسایانەی لە ماوەی (30) ساڵدا (1992-2022) لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچوون و ئاستی جێبەجێكردن و پێشێلكردنیان دەستنیشان كرابوون.
لە كۆنگرەی رۆژنامەوانیەكەدا كە (د.سەروەر عەبدولڕەحمان) سەرۆكی رێكخراو كە راپۆرتەكەی خستە روو، سەرەتای رایگەیاند: وەك وەفایەك بۆ هەوڵەكانی لەبەرامبەر رووبەڕوو بوونەوەی ناعەدالەتی و سەروەركردنی یاسادا، ئەم راپۆرتە پێشكەش دەكەین بە گیانی پاكی خوالێخۆشبوو (دكتۆر فەرهاد حاتەم) دادوەر و سەرۆكی پێشووی داواكاری گشتی لە سلێمانی.
دواتر ناوبراو وتی: پەرلەمانی كوردستان وەك باڵاترین دامەزراوەی سیاسی و یاسایی و شەرعی هەرێم، لە ماوەی سی ساڵی تەمەنیدا (1992-2022) بە چەند قۆناغێكی هەڵچون و داچووندا تێپەڕیوە. سەدان یاسای دەركردووە، بەو تێبینیانەش كە لەسەر شێوازی دەركردن و جۆری یاساكان هەبووە، ئەركێكی گرنگ ئەنجامدراوە، بەڵام ئەركەكە تەنها بە دەركردنی یاسا كۆتایی نایەت، بەڵكو جێبەجێكردنیان گرنگترە، بەداخەوە زۆرینەی یاساكان یا كاریان پێناكرێت، یا وەك پێویست جێبەجێ نەكراون.
بەشێوەیەكی تر دەتوانین بڵێین، سەرباری ئەوەی ماوەی (32) ساڵە حكومەت و پەرلەمانمان هەیە، كەچی تا ئێستاشی لەگەڵدابێت لە هەرێمی كوردستاندا یاسا سەروەر نیە! هێزە سیاسییەكان بە گشتی و باڵادەستەكان بەتایبەتی پەیوەستی یاساكان نین، هەریەكە لە دەسەڵاتەكانی (یاسادانان، جێبەجێكردن و دادوەری)ش پێشێلی یاساكانیان كردووەو دەیكەن! بێگومان تاكی هاوڵاتیش لێی بەدەر نین!
د.سەروەر وتی: بە پێویستمان زانی بەدواداچوونێك بۆ رەوشی سەروەریی یاسا بكەین لە هەرێمی كوردستاندا، هەر لەو سۆنگەیەشەوە ئەم راپۆرتە ئامادە كراوە، كە بەرهەمی كاركردنی دووساڵی تیمی (ئینستتیوتی پەی)ە، تیایدا سەرجەم ئەو یاسایانەی لەپەرلەمانی كوردستانەوە دەرچوونە پۆڵێن كراون، تایبەتمەندی هەریەكەیان دەستنیشانكراوە، بەدواداچوونی مەیدانی بۆ یەكەیەكەیان كراوە، ئاخۆ چوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە یان نا؟
هەروەها وتی: ئامانجی سەرەكیمان لە ئامادەكردن و بڵاوكردنەوەی ئەم راپۆرتە، هۆشیاركردنەوەی بەرپرسان و دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستانە، بۆ ئەوەی بەڕاشكاوی دەست بخرێتەسەر كێشەكان، پێشێلكارییەكان دەستنیشان بكرێن، هۆكارەكانی روونبكرێنەوە، دواتریش راسپاردەكان لەپێناو چارەسازی بخرێنە روو، تا دەرچەیەك بۆ چارەسەر بدۆزریتەوە بۆ ئەوەی كاری جدی لەسەر بكرێت. ئامانجێكی تریشمان وەك ئەركێكی رێكخراوەیی دەرخستنی كەموكوڕییەكانی دەسەڵاتە بەمەبەستی درووستكردنی فشاری مەدەنی لەپێناو چاكسازی و هێنانەكایەی حوكمڕانییەكی دروست لە هەرێمی كوردستاندا.
لە درێژەی بابەتەكەیدا دكتۆر سەروەر باسی لە پرۆسەی یاسادانان كرد لە هەرێم و وتی: پەرلەمانی كوردستان كە لە رۆژی 19/5/1992 یەكەم هەڵبژاردنی ئەنجامدرا، لە (4/6/1992) یەكەم دانیشتنی دەستپێكی خۆی گرێداو ئەندامەكانی سوێندی یاساییان خوارد، لە ماوەی سی ساڵدا (1992-2022)، پێنج خولی هەڵبژاردنی بەڕێكردووە، ئەگەر بەراوردێكی ئەركەكانی پەرلەمان بكەین لەنێوان پەیڕەو و پراكتیكدا، پەرلەمانی كوردستان لەو ماوەی تەمەنیدا وەك پێویست نەیتوانیوە بەجێیان بگەیەنێ، بۆ نمونە:
یەكەم: لە بواری ئەركی یاسادانان:
پەرلەمانی كوردستان بەبەراوردی تەمەنی خۆی و پێداویستییەكانی كۆمەڵگە و ئەو بۆشاییە یاساییانەی هەبوون، لەماوەی (30) ساڵی تەمەنیدا، تەنها (1228) دانیشتنی ئەنجامداوە، لە رووی دانیشتنەكانەوە خولی سێیەم (2009-2013) چالاكترین خول بووە، كە (273) دانیشتنی ئەنجامداوە، ناچالاكترین خولیش خولی پێنجەمە لە ریزبەندییەكەدا كە لەماوەی چوار ساڵدا تەنها (108) دانیشتنی ئەنجامداوە.
پەرلەمانی كوردستان بەبەراوردی تەمەنی خۆی و پێداویستییەكانی كۆمەڵگە و ئەو بۆشاییە یاساییانەی هەبوون، لە ئەركی یاساداناندا سەركەوتوو نەبووە، لەماوەی (30) ساڵی تەمەنیدا، تەنها (406) یاسای دەركردووە. بەبەراوردی تەمەنی لەكاردابوونی خولەكان لە رووی یاسادانانەوە خولی دووەم (2005-2009) چالاكترین خول بووە، كە توانیویەتی (89) یاسا دەربكات، ناچالاكترین خولیش خولی چوارەم بووە، كە تەنها (31) یاسای دەركردووە. بەڵام ئەگەر ئەو بارودۆخە لەبەرچاو بگرین كە خولی چوارەم دوای ئەوەی رێگری لە سەرۆكەكەی كرا ماوەی دوو ساڵ پەكی خراوە، ئەو كاتە خولی پێنجەم لە ریزبەندییەكەدا دەبێت بە ناچاكترین خول كە لەماوەی چوار ساڵدا تەنها (39) یاسای پەسەندكردووە.
دووەم: ئەركی چاودێریكردن:
پەرلەمانی كوردستان لە هیچكام لە خولەكانیدا نەیتوانیوە وەك پێویست بە ئەركی چاودێریكردن هەڵسێت، سەرباری ئەوەی دەیان و سەدان كێشە و گرفت و كەمتەرخەمی و یاساشكێنی هەبووە، كەچی لە تەمەنی خۆیدا لێپێچینەوە لە هیچ سەرۆكێكی ئەنجومەنی وەزیران ، یا جێگرەكەی، یا وەزیرێك، یا سەرۆكی دەستەیەك نەكردووەو متمانەی لێ وەرنەگرتۆتەوە، (جگە لە خولی سێیەم كە لێپێچینەوەی لە سەرۆكی ئەنجومەن لە كابینەی شەشەم و هەردوو وەزیری پێشمەرگەو ناوخۆ كرد، ئەنجامەكەی چی بوو بابەتێكی ترە!). لەكاتێكدا لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا چەندان وەزیر و بەرپرسی باڵا لێپێچینەوەیان لەگەڵدا كراوەو متمانەیان لێ وەرگیراوەتەوە.
سێیەم: ئەركی پەسەندكردنی بودجە:
پەرلەمانی كوردستان لە تەمەنی سی ساڵەی خۆیدا دەبوایە (30) یاسای تایبەت بە بودجەی هەرێمی كوردستان پەسەند بكات، بەڵام تەنها (13) یاسای دەركردووە، بەپێی ئەمەش ماوەی (17) ساڵ هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێوە چووە.
بەراوردی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەرلەمانی كوردستان:
ئەگەر بەراوردێكی پەرلەمانی كوردستان بكەین لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا:
-پەرلەمانی كوردستان لەماوەی (30) ساڵدا تەنها (5) خولی بەڕێكردووە، لەهەمان كاتدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەماوەی (18) ساڵدا بەهەمان شێوە لە خولی پێنجەمدایە.
-لەماوەی تەمەنیاندا پەرلەمانی كوردستان (8) جار تەمەنی خۆی درێرژكردۆتەوەو هەڵبژاردنەكانی دواخستووە، بەڵام ئەنجومەنی نوێنەران هیچ كاتێك تەمەنی خۆی درێژ نەكردۆتەوە.
-هەروەها لەرووی یاسادانانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە پەرلەمانی كوردستان زۆر لەدواوەیە و سستە، چونكە پەرلەمانی كوردستان لەماوەی ئەو (30) ساڵەدا تەنها (406) یاسای دەركردووە، لەبەرامبەردا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (692) یاسای دەركردووە، بەمەش دەرئەكەوێت، وێرای ئەوەی تەمەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (12) ساڵ كەمترە لە پەرلەمانی كوردستان، كەچی (286) یاسای لە پەرلەمانی كوردستان زیاتر دەركردووە.
ئاستی جێبەجێكردنی سەرجەم یاساكان لە هەرێمی كوردستان
پەرلەمانی كوردستان لە (30) ساڵ تەمەنیدا (406) یاسای دەركردووە، ئەگەر پۆڵینیان بكەین لە رووی جێبەجێكردنەوە لە چوار جۆردا خۆیان دەبیننەوە:
1-ئەو یاسایانەی هەڵوەشاونەتەوە یا كاتی بوون و لە ئێستادا كاریان پێناكرێت كە (136) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (33.50%).
2-ئەو یاسایانەی تا ئێستا لە بواری پراكتیكدا جێبەجێ نەكراون كە (20) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (4.92%).
3-ئەو یاسایانەی پێشێلكراون و وەك پێویست جێبەجێنەكراون كە (227) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (55.92%).
4-ئەو یاسایانەی وەك خۆیان جێبەجێكراون كە (23) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (5.66%).
رێژەی جێبەجێكردنی یاسا بەركارەكانی پەرلەمانی كوردستان
ئەگەر رێژەی جێبەجێكردنی یاساكان دەربكەین لە ژمارەی ئەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستاندا بەركارن، (واتە جگە لەو یاسایانەی كاتی بوونە یا هەڵوەشاونەتەوە) بریتین لە (161) یاسای بنچینەیی پەرلەمانی كوردستان و (70) یاسای هەمواری پەرلەمان، هەروەها بەركاركردنی (19) یاسای عێراقی و (20) هەمواری تری یاسا عێراقیەكان كە سەرجەمیان دەكاتە (270) یاسا كە بەركارن لە هەرێمی كوردستاندا، لەچوار پۆلدا خۆیان دەبیننەوە:
1-ئەو یاسایانەی تا ئێستا لە بواری پراكتیكدا جێبەجێ نەكراون كە (20) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (7.41%).
2-ئەو یاسایانەی پێشێلكراون و وەك پێویست جێبەجێنەكراون كە (227) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (84.07%).
3-ئەو یاسایانەی وەك خۆیان جێبەجێكراون كە (23) یاسا لەخۆ دەگرێت بە رێژەی (8.52%).
دەكرێت ئاستی جێبەجێكردنیان بەم شێوازەی خوارەوە پۆڵێن بكەین كە بەسەر سێ ئاستدا دابەشمان كردوون، كە بریتین لە:
یەكەم: (یاسا نوستووەكان) یا ئەو یاسایانەی جێبەجێ نەكراون لە بواری پراكتیكدا:
كۆمەڵێك یاسا هەن، تەنها نووسراوەتەوەو لە لە وەقائیعی كوردستاندا بڵاوكراونەتەوەو شوێنیان پێ پركراوەتەوە، لە راستیدا دەبێت لەرۆژی دەرچوونیەوە لە پاش بڵاو كردنەوەی و تەواوبونی ماوە یاساییەكەی پێویستە بچێتە بواری جێ بەجێكردنەوە.
ئەم یاسایانە وەكو دەق لەرووی ناوەڕۆك و شێوە یاساییەكەیەوە هیچ كێشەیەكیان تیا نیە، چونكە لەلایەن كۆمەڵێك لە یاساناسانەوە دانراوە، دواتر لە پەرلەمانی كوردستاندا گفتووگۆی لەسەر كراوە پاشان خراوەتە دەنگدانەوە و بە دەنگی زۆرینە پەسەند كراوە.
بەڵام لە رووی پراكتیكیەوە هەندێ لەو یاساییانە تائێستاشی لەگەڵدابێت نەچونەتە بواری جێ بەجێكردنەوە، بێ ئەوەی هیچ لێژنەیەك هەبێت بەدوادا چونیان بۆبكات، بێگومان ئەوەكاری پەرلەمانی كوردستانە، چونكە پەرلەمان نوێنەرانی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان و هێزی یاسادانەری حكومەتی هەرێمە.
لە ئەنجامی بەدواداچوونماندا دەركەوت كە (20) یاسای پەرلەمانی كوردستان لە ریزبەندی یاسا نوستووەكانن، كە لە (19) یاسای بنچینەیی و (1) یاسای هەموار پێكهاتوون، بە هیچ شێوەیەك لە بواری پراكتیكدا نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە. كە دەكاتە رێژەی (7.41%) ی سەرجەم یاسا بەركارەكان.
ئەم یاسایانە هەر نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە، یا پەیرەو و رێنماییان بۆ دەرنەكراوە، یا دامودەزگەكانیان بۆ دروستنەكراوە، یا پێداویستیە لۆجستیكیەكانیان بۆ دابین نەكراوە.
ئەمە چەند نموونەیەكن لەو یاسا نووستوانە، تەنها وەك ناو بوونیان هەیە كەچی لە واقعدا كاریان پێ ناكرێت، بێگوومان ئەمەش بۆ كەم تەرخەمی پەرلەمانی كوردستان دەگەڕێتەوە كە هیچ كام لە لێژنەكانی بە ئەركی چاودێریی خۆیان هەڵنەستاون و بەدوادا چوونیان لەسەر نەكردووە و لێپێچینەوەیان لە بەكار نەهێنانیان یاخود خراپ بەكارهێنانی ئەو یاسایانە نەكردووە كە خۆیان پەسەندیان كردوە، بێگومان هێزی یاسا لەجێبەجێكردنی دایە بەقەد ئەوەی كە بە تەنها نووسراوی سەر پەرەیەكی كاغەز بێت و هیچی تر.
دووەم: ئەو یاسایانەی پێشێلكراون و وەك پێویست جێبەجێنەكراون:
(131) یاسای بنچینەیی كە پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون لەگەڵ (69) هەمواری یاساكانی خودی پەرلەمان، هەروەها بەركاركردنی (13) یاسای عێراقی بەركار و (14) هەمواری تری یاسا عێراقیەكان كە سەرجەمیان دەكاتە (227) یاسا كە بەركارن لە هەرێمی كوردستاندا. كە دەكاتە رێژەی (84.07%) ی سەرجەم یاسا بەركارەكان.
ئەو یاسایانەی پێشێلكراون یا وەك پێویست جێبەجێ نەكراون دەكرێ پۆلینیان بكەین:
1-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە پرسی هەڵبژاردن وەك: هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و ئەنجومەنی پارێزگاكان پێشێلكراون، بەشێكی پێشێلكاریەكان خۆیان دەبیننەوە لە ساختەكاری، دەست تێخستنی حزبی و دەرەكی، دواخستنی هەڵبژاردنەكان و چەندانی تر كە لە لیستی یاسا پێشێلكراوەكاندا هاتووە لە خشتەی ژمارە (23).
2-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە ئەنجومەنی دادوەری و دادگاكان: وەك یاسای ئەنجومەنی دادوەری، یاسای داواكاری گشتی، یاسای ئەنجومەنی شورا، ئیمتیازاتی لێكۆلەرەوانی دادی و وەزارەتی داد، پێشێلكاریان تیادا كراوە، وەك: دەست تێخستنی حزبی و بەرپرسان لە دادگاكان، دانانی دادوەرەكان لەسەر پشكی حزبی و چەندانی تر.
3-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە وەزارەت و دامەزراوەكان: وەك یاسای ئەنجومەنی وەزیران، یاسای سەرجەم وەزارەتەكان، یاسای ئیدارەی پارێزگای هەڵەبجە، هەریەكەیان بە جۆرێك لە جۆرەكان پێشلكاریان تیادا كراوە.
4-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە بواری رۆشنبیری و چاپەمەنی و رۆژنامەگەری و ئازادییەكان، وەك: یاسای وەزارەتی رۆشنبیری، یاسای چاپەمەنی، یاسای رۆژنامەگەری، یاسای خاوەندارێتی هزری پێشێلكراون.
5-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە نەوت و كانزاو سامانە سروشتیەكان وەك یاسای وەزارەتی سامانە سروشتیەكان، یاسای نەوت و گاز، یاسای هاوردەكردن و عەمباركردن و فرۆشتنی بەرهەمە نەوتیەكان.
6-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە بواری ئابوری و و دارایی وەك: یاسای وەزارەتی دارایی، یاسای وەبەرهێنان و موچەو ئیمتیازەكانی فەرمانبەران سەرجەمی پێشێلكراون.
7-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە سەندیكاكان هەر هەموویان پێشێلكراون، هیچ كام لە سەندیكاو كۆمەڵەو یەكێتییەكان لەكاتی خۆیاندا كۆنگرەیان نەكردووەو زۆرینەیان بۆ دوو بەشی یەكێتی و پارتی كەرت و دابەشبوونە و یاساكانیان پێشێلكردووە.
8-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە ماف و ئیمتیازاتی چین و توێژە جیاجیاكانی وەك: فەرمانبەران، پارێزەران، پێشمەرگە، هێزەكانی ناوخۆ و ئاسایش، خانەنشینان و ...هتد، سەرجەمیان پێشێلكراون.
9-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە باج و رسوماتەوە وەك باجی گومرگ، باجی خانوبەرە، باجی دەرامەت، رسوماتەكانی تر سەرجەمیان پێشێلكراون، حكومەت لەدەرەوەی یاسا باج و رسوماتەكانی بەسەر هاوڵاتیانەوە زیاد كردووە.
10-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە بواری تەندروستی وەك یاسای وەزارەتی تەندروستی، تەندروستی دەروونی، ماف و ئەركەكانی نەخۆش، سندوقی پاڵپشتی توشبوانی شێرپەنجە، سەرلەبەریان پێشێلكاریان تیادا كراوە.
11-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە ئاسایش و پێشمەرگەو هێزەكانی ناوخۆ، وەك یاساكانی تایبەت بە پێشمەرگە، زێرەڤانی، ناوخۆ، ئەنجومەنی ئاسایش، كۆمپانیا ئەمنیە تایبەتەكان پێشێلكراون.
12-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە پەروەردەو خوێندنی باڵا، وەك یاساكانی هەردوو وەزارەت، یاسای زانكۆ تایبەتەكان، یاسای قوتابخانەو پەیمانگە ناحكومییەكان، یاسای راژەی زانكۆیی، پێشێلكاریان تیادا كراوە.
13-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە دەستەكان، جا چ سەربەخۆكان بن یا ئەوانەی پەیوەستن بە حكومەتەوە، وەك دەستەی دەسپاكی، دیوانی چاودێری دارایی، دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی، دەستەی پاراستن و چاك كردنی ژینگە، ئەنجومەنی خانمان، دەزگای مین ...هتد هەرهەموویان پێشێلكاریان تیادا كراوە.
14-ئەو یاسایانەی تایبەتن بە حزبە كوردستانیەكان وەك یاسای حزبەكان و یاسای بودجەی حزبەكان پێشێلكراون.
15-یاساكانی تری تایبەت بە خۆپیشاندان، توندوتیژی خێزانی، ماف و ئیمتیازاتەكانی كەمئەندامان و خاوەن پێداویستی تایبەت و ...هتد سەرلەبەریان پێشێلكاریان تیادا كراوە.
ئەمانەو چەندین یاسای تری وەك: یاسای سزای لە سێدارەدان، واتە ماددەی ( ٤٠٦) بڕگەی 31 كە هەرلەسەرەتای درووست بونی پەرلەمان و حكوموتی هەرێمەوە كۆمەڵێك كەسی تاوانبار سزای لەسێدارەدانیان بۆدەرچووە، كەچی نە سزاكە جێبەجێدەكرێت بە سەرتاوانبارەكانداو نە یاساكەش هەموار دەكرێتەوە. هەروەها یاسای قەرەبووكردنەوەی ئەوكەسانەی كە بێتاوان دەسگیر دەكرێن و پاشان كە دەردەكەوێت بێتاوانن بە پێی یاسای قەرەبووكردنەوەی ڕاگیراوان و حوكمدراوان لە كاتی بێ تاوانی و دەرچوونیان لە هەرێمی كوردستان كە بە یاسای ژمارە ( ١٥ ) سالی ٢٠١٠ ناسراوە كە لە هەردوو ماددەی (٤ و ٥ )دا هاتوە ئەوكەسانەی كە بەبێ تاوان دەسگیر كراون و حوكم دراون كە سەلمێندرا بێتاوانن ئەوە دەتوانن بەچەند رێكارێكی یاسایی داوای قەرەبو بكەن. جگە لەمانە بابەتی قەدەغەكردنی فرەژنی كە بە مەرج سنورداركراوە، كە لە یاسای ژمارە (١٥) ساڵی ٢٠٠٨ دا خۆی دەبینێتەوە، و رێگری دەكات لەوكەسانەی ژنی دووەم، بەڵام تائێستا وەك پێویست كاری پێنەكراوە، كەسانێك لە دانیشتوانی هەرێم لە دادگاكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم هاوسەرگیری دووەم ئەنجامدەدەن و هیچ رێكارێكیش لەبەرامبەریاندا ناگیرێتە بەر، (هەرچەندە لەم دواییانەدا بە بڕیاری دادگەی فیدراڵی ئەو ماددەیەش راگیراوەو كاری پێ ناكرێت، بەبێ ئەوەی یاساكەش هەموار بكرێتەوە).
سێیەم: ئەو یاسایانەی وەك خۆیان جێبەجێكراون
(11) یاسای بنچینەیی كە پەرلەمانی كوردستان دەریكردوون، هەروەها بەركاركردنی (6) یاسای عێراقی بەركار و (6) هەمواری تری یاسا عێراقیەكان كە سەرجەمیان دەكاتە (23) یاسا كە بەركارن لە هەرێمی كوردستاندا. كە دەكاتە رێژەی (8,52%) ی سەرجەم یاسا بەركارەكان.
لە گرنگترین ئەو یاسایانەی جێبەجێ كراون بریتین لە چەند یاسایەكی باری كەسێتی تایبەت بە پرسی ژن و مندالان و ئەو یاسایانەی تریش زیاتر تایبەتن بە ئەركەكانی ئاسایش و هێزەكانی ناوخۆ.
دواتر باسی لەوە كرد كە لە ئەنجامی بەدواداچوون و تەتەڵەكردنی یاساكانی پەرلەمانی كوردستانەوە، ئەگەر سەروەری یاسا بخرێتە ژێر وردبینی یاسا نێودەوڵەتیەكان و بنەماكانی یاسادانان لەم هەرێمەدا، ئەوا سەروەری یاسا لە ژێر پرسیاردایە، بەڵگەش بۆ ئەوە سەرجەم ئەو دەستوەردانە حیزبی و كەسیانەیە كە لە دادگاكاندا هەیە، كە سەرەنجا زیان بە ناوبانگی هەرێمی كوردستان دەگەێنن.
هەروەها وتی ئەوەی جێی سەرنجە خودی ئەنجومەنی دادوەری و دادوەران لە هەرێمی كوردستان، بەشێكن لە دروستبونی ئەو پێشێلكاریانەی لە هەرێمی كوردستان ڕوودەدەن و هەڵوێستێكی جدیان نیە و قبوڵی ئەو پێشێلكاریانە دەكەن كە بەرامبەر دادگاكان دەكرێت. ئەگەر هەڵوێستی ڕاستەقینەیان هەبوایە، دوور لە دەستوەردانی حیزب كارەكانیان بەڕێوەببردایە، لە كەمكردنەوەی پێشێلكارییەكان لە هەرێمی كوردستان ڕۆڵی بەرچاویان دەبوو.
دەتوانین لێرەدا هۆكارەكانی سەروەر نەبوونی یاسا لە هەرێمدا لە چەند خاڵێكدا كورت بكەینەوە، كە بریتین لە:
1-نەبونی دەستورێك كە دەسەڵاتەكانی تیادا جێگە بووبێتەوەو دەستنیشان كرابن.
2-جیانەكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە یەكتری.
3-جیانەكردنەوەی دەسەڵاتی حزب لە حكومەت.
4-نەبوونی دادگای دەستوری كە چاودێری جێبەجێ كردنە.
5-سەربەخۆ نەبونی دادگاو دادوەرەكان.
6-سەربەخۆ نەبونی دەزگای داواكاری گشتی.
7-سەربەخۆ نەبون و بێلایەن نەبونی هێزەكانی ناوخۆ (پۆلیس) كە ئەركی كۆنترۆڵی دادوەری (چبگ القچائی) لە ئەستۆیە.
8-لاوازی دەسەلاتی یاسادانان كە پەرلەمانە، بەتایبەت لە رووی چاودێری دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە.
9-نەبونی شەفافیەت.
10-بوونی هێزی چەكداری حیزبی.
11-لاوازكردن و بێ رۆڵ كردن و تۆقاندن و سنورداركردنی دەسەڵاتی چوارەم.
هەرێمی كوردستان ئێستا لە هەر كاتێك زیاتر پێویستی بە چاكسازی ریشەییە، چەند گرنگە ئەو چاكسازییە لە كاروباری سیاسی، ئابوری، دارایی و كارگێڕیدا رەنگ بداتەوە، هیندەش چاكسازی لە كاروباری یاسایی و دادگاكاندا پێویستە.
بۆیە بە هەرنرخێك بێت، پێویستیی هەنوكەیی و هەرەگرنگ بۆ هەرێمی كوردستان، هەنگاونانی جدییە بەرەو سەروەركردنی یاسا، كەدواجار سودی بۆ هەموولایەك دەبێت، هاوڵاتیان هەست بە بوونی خۆیان دەكەن و هەرێمەكەش لە مەترسی دەپارێزێت.
لە كۆتاییشدا ئەو ئەنجامانەی خستە روو كە لە راپۆرتەكەدا پێی گەیشتوون و ئەو راسپاردانەشی پێشكەش كرد كە بۆ خزمەتی سەروەركردنی یاسا لە هەرێمدا پێشكەشی لایەنە پەیوەندیدارەكانی دەكەن.
بۆ بینینی وێنەكان كلیك لێرە بكە:
