دانا دارا حسین
دەقەكە پڕۆژە یاسایەكی نوێیە و خاوەنداریەتیەكەی بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە كە تیایدا ویستویەتی ئەو بۆشاییە كە لە ساڵانی نەوەدەكانەوە وێڕای هەبوونی یاسای ژمارە 16ی ساڵی 1993ی چەك كە دروست بووە پڕ بكاتەوە.
وەك لە دەقەكی حوكمەكانی یاسایەكەدا هاتووە زۆر پشت بەستراوە و سوود بینراوە لە یاسای چەكی عێراقی ژمارە 51ی ساڵی 2017 ئەمەش بەهۆی ئەو نزیكیەی لە پرسی چەك و هەڵگرانی و ژینگەی هەردوو جوگرافیاكە لێكچوون هەیە، ئەمە و هەرێم دواكەوتووە نزیكەی5 ساڵ لە هەمواری ئەم پرسە و دانانی یاسایەكی زۆر توند بە پرسی ڕێكخستنی چەك و چەكداری لە هەرێم دا.
لەسەر ئەو دەقەش ئەم سەرنجانە دەخەمەڕوو:
1. ناونیشانی تەشریعەكە كە ناوی یاسای چەك لە هەرێمی كوردستانە باشە، بەڵام لە وەرگێڕانە عەرەبیەكەی دا(أسلحة)هاتووە كە زۆرێك لە وڵاتە عەرەبیەكان بە هەمان یاسا ناونیشانی تەشریعەكەیان هاتووە.
2. بڕگەكانی چوارەم تا نۆیەم لە ماددەی(1) ڕێك وەك ماددەی(1)ی یاسای ژمارە 51ی ساڵی 2017ی یاسای چەكی عێراقیە و تەنها جیاوازی كراوە بە هەرێم لەگەڵا عێراق دا.
3. بڕگەی هەشتەم لە ماددەی (1)ی پڕۆژەكە پاش ئەوەی پێناسەی چەكی ئاسەواری یان یادگاری كردووە، بەڵام لە كۆتایی پێناسەكەی دا وەك ئەوەی یاسای عێراقیەكە چەكی وەقف كراو یان ئەوانەی لە شوێنە پیرۆزەكان و مۆزەخانەكاندا هەن هێناوە!! لە ڕاستیدا چەكی وەقف كراو یان بەخشینی بە شوێنە پیرۆزەكان لە ئێستادا نیە، بۆیە ئەوانەش كە لە ڕابردوودا هەبوون دەكرێت وەك چەكی یادگاری و مێژوویی ئەژماربكرێن و هەرگیز درێژە نەدەین بەوەی كە چەك وەك دیاری یاخود وەك شتومەكی بەنرخ بە شوێنی پیرۆز ببەخشرێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی كە چەك تەنها لەلای كەسی مۆڵەتدراو بێت و كۆمەڵگا خاڵی بكرێتەوە لەچەك و ئاسەوارەكانی.
4. ماددەی (3)باش وگونجاوە كە قەدەغەی هەموو جۆرە مامەڵەیەك بە چەكەوە بكرێت كردووە جگە لە دامەزراوەی فەرمی سەربازی، بەڵام دەبێت چارەنووسی ئەنجومەنی ئاسایش لە هەرێم یەكلا بكرێتەوە چونكە لە ڕووی مەرجەعەوە ئەو ئەنجومەنە سەر بە هەردوو وەزارەتی ناوهێنراو نیە.
5.خاڵی (ب)لەبڕگەی دووەم لە ماددەی(4) ئەو مافەی داوە بە خودی كەسی خاوەن چەكی مۆڵەت دراو كە پارچە چەكەكەی نیشان بدات بۆ فرۆشتن. كەواتە ئەو ئامانجە نایەتەدی لە داماڵینی كۆمەڵگا لە چەك و دیاردەی سەربازی چونكە هەمیشە ئەو كەسەی مۆڵەتی هەڵگرتنی و هەبوونی چەكی هەیە بەردەوام دەبێت و جۆر ومۆدێل و تەنانەت بازرگانیشی پێوە دەكات!!
6. خاڵی (ب) لە ماددەی(9) كە تەمەنی داواكاری بە (21)ساڵی دیاری كردووە، ئەم تەمەنە بۆ هەبوونی چەك گونجاو نیە. یان وەك ئەو مەرجە كەلە یاسا عێراقیەكە هاتووە بكرێت بە (25)ساڵ یاخود ئەو تەمەنەی كە دەبێتە هەڵگری بڕوانامەی زانكۆیی كە بریتیە لە تەواو كردنی تەمەنی(22)ساڵی دابنرێت. وە پێویستە بەڕوونی بنوسرێت كە مەرجی تەمەن بۆ پاسەوانی ئەندامانی پەرلەمان و وەزیرەكان و ئەوانەی لە پلەی ئەواندان ڕەچاو ناكرێت.
7.خاڵی(ه)لە بڕگەی یەكەم لە ماددەی (13) ئەندامانی توێژی دبلۆمایی كەكار دەكەن، پێویستە بنوسرێت (وێڕای عێراق لە هەرێمیش مۆڵەتی كاركردنیان هەبێت).
8. ماددەی (13) ئەو توێژانەی ژماردووە كە بەدەر دەكرێن لە وەرگرتنی چەك، لە ڕاستیدا پێویستە بەدەركردن نەمێنێت بەڵكو ببێت بە مۆڵەتی تایبەت و ناو وپلە وەزیفیەكانیان بنوسرێت نەك تەنها ناسنامەكانیان بەس بێت بۆ هەڵگرتنی پارچەیەك چەك.
9. ماددەی(17) كە تایبەتە بەمۆڵەتدان بەكەسی بیانی چەكی هەبێت، پێویستە لەگەڵی دا ناوی تەواو و جۆر وژمارەی ئەو چەكەش لەبن دەستیەتی بنوسرێت. هەروەها ئەو هێزە كوردیە بەرهەڵستكارانەی ڕۆژهەڵات و باكور و ڕۆژئاوای كوردستان كە لەسەر خاكی هەرێم هەن و چاڵاكی دەكەن، چۆنیەتی مۆڵەت و هەبوونی چەك و هەڵگرتنیان پێویستە ئاماژەی پێ بكرێت.
10. بۆ یاساكە دروستە كە ماددەكانی (18+19+20+21) بخرێتە ژێر ناونیشانێكەوە و ناوبنرێت حوكمە سزاییەكان.
11. ماددە(19)ی پڕۆژەكە ڕێك وەك ماددە (24)ی یاسای چەكی عێراقی ژمارە 51ی ساڵی 2017 وایە لەڕووی بڕگە و شێوازی سزا دان و ئەندازەی سزاكانیش.
12. بۆ داڕشتنی یاسایی دەقێكی جەزائی وەها دروستە كە لەسەرەتادا سزاكە و ساڵەكانی ناوی بهێنرێت، پاشان تاوانە ڕیز بكرێت، ئەمەش بۆ ئەوەی لەكاتی جێ بەجێ كردندا بەباشی حوكمەكە بچەسپێت.
13. بڕگەی یەكەم لە ماددەی(22)ی پڕۆژەكە ماوەی ڕادەست كردن لەبەرامبەر قەرەبوویەكدا بۆ سەرجەم چەكە جەنگیەكان ماوەكەی لە (8)مانگەوە بكرێت بۆ دوو وەرز كە (6)مانگە گونجاوترە.
14. هەروەها سەرجەم ئەو مۆڵەتانەی كە لە بڕگەكانی ماددەی(22)دا هاتوون ببەسترێنەوە بە ماوەیەكەوە كە لە(6)مانگ تێپەڕ نەكات، ئەمەش بەئامانجی ئەوەی سەرجەم چەك و تفاقی سەربازی لەلای لایەنی پەیوەندیدار تۆمار بكرێت و ئەم دۆخەی چەندین ساڵە بەردەوامە لە فەوزای چەكداری و هەبوونی چەك كۆتایی پێ بێت.
15. ماددەی(23)ی پڕۆژەكە وەك ماددەی(29)ی یاسای چەكی عێراقیە گونجاوە.
16. بڕگەی یەكەمی ماددەی(24)ی پڕۆژەكە وەك ماددەی(30)ی یاسای چەكی عێراقی وەهایە، بەڵام پێویستە ئەو دوو جۆرە چەكەش پێناسە بكرێن.
17.ڕێژەی لە(30%)لەكۆی ئەو ڕەسم و پێ بژاردنانە بۆ وەزارەتی ناوخۆ دەبێت، بكرێت بە لە(25%)باشترە و گونجاوترە و باقیەكەی بۆ گەنجینەی هەرێم بێت.
18. ماددەی(26)كە ئاماژەی بەهەڵوەشاندنەوەی یاسای چەكی كۆن كردووە كارێكی یاسایی گونجاوە، بەڵام پێویستە ئاماژە بەفەرمانەكانی دەسەڵاتی مەدەنی هاوپەیمانان كە لە (2003)وە بەركارن لەهەرێم ئەویش بگرێتەوە.
19. ماددەی(28)ی یاساكە كە بۆ ڕۆژی بڵاوبوونەوەی یاساكە و جێ بەجێ كردنی دانراوە بەستراوەتەوە بەو ڕۆژەوە. ئەوا دروست ترە بنووسرێت پاش(30)ڕۆژ لە بڵاوبوونەوەی لە ڕۆژنامەی فەرمی هەرێم دا یاساكە جێ بەجێ دەكرێت، چونكە یاساكە زوو ناگاتە عیلمی هاوڵاتیان وە لەلایەكی ترەوە ڕێژەی بڵاوی چەك لە هەرێم دا زۆرە بەتایبەتی لەدەرەوەی شارە گەورەكان دا وە لەلایەن گوندنشینەكانەوە كەپێویستیانە یاخود دوورن لە شارەوە زۆرە هەروەها ڕادەی خوێندەواریشیان كەمە.
20. خشتەی ڕەسمەكانی مۆڵەت و نوێ كردنەوەشی چەند قات زیاد كراوە، لەلایەكەوە كارێكی باش وگونجاوە و هیوادارین سەرنەكێشێت بۆ گزی كاری وكاری نایاسایی.