د.هەردی مێد
به‌ڕێزان له چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵناسی ده‌ستگاكان، كه ته‌وه‌رێكی هه‌ره گرنگی په‌رله‌مانه، له سه‌ر ئه‌وه كۆكین كه ده‌ستگا هیچ نییه جگه له به‌رهه‌می ره‌فتار و گوتاری ئه‌كته‌ره‌كانی نێوی نه‌بێت. په‌رله‌مان هیچ نییه جگه له كار و چالاكی ئێوه نه‌بێت.
ئه‌و ته‌لاره‌ی ناونراوه په‌رله‌مان، ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌یه كه ئێوه له‌وێدا كارو چالاكیه‌كانتان ڕایده‌كه‌ن، ده‌نا به هاتنه ده‌ره‌وه‌ی ئێوه لێی ده‌شێت به ته‌لارو كۆشكی پیشه‌یه‌كی دی ناوزه‌ندبكرێت، كه‌واته، بۆ تێگه‌شتن له په‌رله‌مان ده‌بێت له ئێوه تێبگه‌ین، له كار، چالاكی، گوتار، خۆبه‌گڕخستن ،تد، تان. مه‌به‌‌ستمه پێتان بڵێم كارایی و چوستی په‌رله‌مان به بڕێكی زۆر له سه‌ر چوستی و كارایی ئێوه وه‌ك تاك وه‌ستاوه. ئێوه ده‌توانن گوڕو تین به ده‌ستگاكه به‌خشن و چالاكی بكه‌ن.
به‌ڵام، چالاككردنی ده‌ستگاكه ته‌نها ئه‌و كاته مه‌یسه‌ر ده‌بێت كه به جدی كار بۆ به‌ده‌ستگایی، عه‌قڵانی، فۆرمۆڵه‌كردنی كار، چالاكی، گوتار، هه‌ڵسان و دانیشتنتان بكه‌ن و ده‌ستگاكه له گۆڕه‌پانێكی بێده‌ربه‌ست، بێڕێسا و بێنیزام (بێشیرازه) بكه‌نه شوێنێكی پرۆتۆكۆلی و ڕێسایی. له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه، به باشمزانی چه‌ند پێشنیارێتكتان بۆ بكه‌م. ئه‌م پێشنیارانه له‌و بڕوایه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه كه كارایی په‌رله‌مان و به‌خشینی هه‌یبه‌ت به ده‌ستگاكه كاری هاوڵاتیان، رۆژنامه‌نوس، لێكۆڵه‌وه‌رانیشه.
یه‌كه‌م، كۆتایهێنان به كلتوری پاسه‌وان و پاسه‌وانێتی. به‌ڕێزان، به‌شبه‌حاڵی خۆم هیچ بیانوو و به‌هانه‌یه‌ك نابینم كه ئێوه له هه‌ولێر، دهۆك، سلێمانی، یان هه‌ر ناوچه‌و ده‌ڤه‌رێكی دی هه‌رێم به پاسه‌وانه‌وه بسوڕێنه‌وه‌و پاسه‌وانێتیتان بكرێت. كاتی ئه‌وه هاتووه كۆتایی به كلتوری پاسه‌وانێتی بهێنرێت و له جیاتی سێ پاسه‌وان، بیر له هێنانه‌دی گروپێكی كار به ده‌وری خۆتاندا بكه‌نه‌وه. له هه‌موو په‌رله‌مانه‌كانی خۆرئاوا، هه‌ر په‌رله‌مانتارێك چه‌نده‌ها یاریده‌ده‌ری هه‌یه. یاریده‌ده‌ری رۆژنامه‌وانی و كۆمینیكاسیۆن، یاریده‌ری یاسایی، یاریده‌ده‌ری جڤاتی و كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی… بۆیه، به گرنگی ده‌زانم كه قبوڵبفه‌رموون و له ڕێی په‌رله‌مانه‌وه هه‌وڵبده‌ن له جیاتی سێ پاسه‌وان، سێ گه‌نجی خوێنه‌وار و خودان بڕوانامه‌ی رۆژنامه‌گه‌ری، كۆمه‌ڵناسی و یاسایی به ده‌وری خۆتاندا به‌گڕبخه‌ن و به‌یه‌كه‌وه كار بكه‌ن.
دووه‌م، په‌له‌مانتارانی به‌ڕێز، ئێوه سێ چالاكی گرنگ و جه‌وهه‌ریتان هه‌یه. یه‌كه‌م، كاروچالاكی لیژنه‌كان كه بڕبڕه‌ی پشت و مه‌رجی كارایی هه‌ر په‌رله‌مانێكه. چوستی هه‌ر په‌رله‌مانێك له سه‌ر گڕوتین و كارایی لیژنه‌كانی وه‌ستاوه. بۆیه گه‌ر ده‌تانه‌وێت لیژنه‌كان چالاك بن، ده‌بێت زۆرترین كۆبونه‌وه، زۆرترین راپۆرتی هه‌فتانه و مانگانه‌تان هه‌بێت. پاشان، ده‌بێت گرنگی به كولتوری خۆئاماده‌كردن، وردبینی، كاری به ته‌رتیب بده‌ن، هه‌روه‌ها به‌دواداچون بۆ پرۆژه و پێشنیاره یاساییه‌كان بكه‌ن و له باشترین هه‌لومه‌رجدا گفتوگۆیان بكه‌ن. به‌ڕێزان، كاری لیژنه به پێچه‌وانه‌ی هۆڵی په‌رله‌مان پێویستی به هاوار و ده‌نگه‌ده‌نگ نییه، به‌ڵكو پێویستی به توانست، وردبینی و زانیاری و توانای ته‌كنیكیه‌وه هه‌یه بۆ تاوتوێكردنی دۆسیه، راپۆرت و تێكسته یاساییه‌كان.
جا بۆ ئه‌وه‌ی لیژنه‌كانی په‌رله‌مان ببنه گۆڕه‌پانی چالاكی و گفتوگۆی جدی له سه‌ر گرفته‌كانی شار و مه‌مله‌كه‌ت، بفه‌رموون گرنگی به جدیه‌ت و خۆئاماده‌كردن بده‌ن. چالاكی دووه‌متان، ئاماده‌بوونه له هۆڵه‌كانی په‌رله‌مان. یه‌كێك له‌و توخمانه‌ی هۆڵی په‌رله‌مان ده‌كاته شوێنی گفتوگۆ و مشاوه‌ری جدی دسیپلینه. به دسیپلینكردنی شێوازی قسه‌كردن و هه‌ڤپه‌یڤینتان، وشه و زاراوه به‌كارهێنراوه‌كان و گوتارتان به گرنگ ده‌زانم. یه‌كێك له‌و چالاكیه گرنگانه‌ی كه ده‌شێت له‌مه‌ودوا ببێته كولتوری كاری په‌رله‌مانتارێتیتان، نوسینه‌وه‌ی گوتار و موداخه‌له‌كانتانه. هه‌رگیز نه‌مبینییوه له خۆرئاوا، په‌رله‌مانتارێك قسه‌بكات به بێ نوسینه‌وه‌ی گوتاره‌كه‌ی له سه‌ر كاغه‌ز. بۆیه، تكایه هه‌وڵبده‌ن گوتار و موداخه‌له‌كانتان بنوسنه‌وه پێشه‌كی، هه‌م بۆ ڕه‌وانێتی زمانه‌وانی و په‌سه‌ندێتی زمانی قسه‌كردنتان، هه‌م بۆ لۆژیك و به‌تینی بورهان و ئارگێومێنته‌كانتان. سێیه‌م چالاكیتان كاری مه‌یدانییه. په‌رله‌مانتار ده‌بێت <كه‌سێكی مه‌یدانی> بێت. به به‌رده‌وامی بچێته مه‌یدان بۆ بینی خه‌ڵك و نزیكبوون لێیان، ده‌بێت بچێته داموده‌ستگاكان و له كه‌موكوڕی و لا‌سه‌نگی و ئاریشه‌كان بكۆڵێته‌وه و به‌رده‌وام ڕاپۆرتیان له باره‌وه بنوسێت.
سێییه‌م، زۆر به باشی ده‌زانم، ئه‌و چه‌ند نوسینگه‌یه‌ی په‌رله‌مان كه له چه‌ند شارێكی هه‌رێمدا هه‌ن دابخرێن‌و له جیاتیاندا بیر له‌وه بكرێته‌وه كه هه‌ر ئه‌ندام په‌رله‌مانێك <نوسینگه‌یه‌كی كه‌سی> تایبه‌ت به خۆی هه‌بێت كه له هه‌فته‌یه‌كدا رۆژێك یان دوو رۆژ، یان دانی ئێواران پێشوازی له هاوڵاتیان بكات بۆ به ئاگابوون له گازنده و گله‌یی و كه‌مكورتی و گرفته‌كانیان. نوسینگه‌كانی په‌رله‌مان ته‌نها له چه‌ند شارێكدا هه‌ن، كه ئه‌مه‌ش بۆ خۆی فه‌رامۆشكردنی شار و ده‌ڤه‌ره‌كانی دییه. په‌رله‌مان، بۆ ئه‌وه‌ی ببێته ده‌ستگا و په‌سه‌ندێتی جڤات و كۆمه‌ڵایه‌تی به ده‌ستبهێنێت، ده‌بێت له هاوڵاتیان و خه‌ڵكی هه‌ژار و نه‌داره‌وه نزیكبكرێته‌وه. بۆ ئه‌مه‌ش، ده‌بێت په‌رله‌مانتاران بیر له كردنه‌وه‌ی نوسینگه‌ی كه‌سی بكه‌نه‌وه.
چواره‌م، كردنه‌وه‌ی نوسینگه‌ی كه‌سی ده‌شێت ببێته مایه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی به <ده‌ڤه‌ربوونی په‌رله‌مان (تێریتۆریاڵكردنی په‌رله‌مانتار)>. واته هه‌ر گروپێك ده‌توانێت ئه‌ندامانی به سه‌ر ناوچه و یان ده‌ڤه‌رێكی دیاریكراودا دابه‌ش بكات له پێناو به ئاگابوون له داوا كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و نزیكبونه‌وه له خه‌ڵك و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش هه‌ر ئه‌ندامێك نوسینگه‌یه‌كی هه‌بێت.
پێنجه‌م، ئه‌م خاڵانه‌ی له سه‌روه ئاماژه‌م پێدا دواجار بنه‌ما و مه‌رجی سه‌ره‌كی كاری <چاودێری و كۆنترۆڵكردنی> چالاكی و كاری حكومه‌تن. به لامه‌وه گرنگ بوو، چالاكی چاودێری كاری حكومه‌ت له‌و سێ چالاكیه‌ی له سه‌ره‌وه ئاماژه‌م پێدا جیابكه‌مه‌وه، یان دروستتر به جیا وه‌ك چواره‌م چالاكی ئاماژه‌ی پێبده‌م، چونكه چاودێری حكومه‌ت به بێ ئه‌و خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه مه‌حاڵه. هه‌موو ئه‌و چالاكیانه له سه‌ره‌وه ئاماژه‌م پێدان هه‌لومه‌رجی گرنگ بۆ چاودێریكردنی كاری حكومه‌ت ده‌ڕه‌خسێنن. به‌ڵام، چاودێری حكومه‌ت پێویستی به‌وه‌یه كه به شێوه‌یه‌كی ده‌ستگایی و یاسایی هێنانی وه‌زیر و كارمه‌ندانی حكومه‌ت بۆ په‌رله‌مان ڕێكبخرێت. ده‌بێت، به لایه‌نی كه‌مه‌وه رۆژێك له هه‌فته‌دا ته‌رخانبكرێت بۆ پرسیاركردن و لێپێچینه‌وه له حكومه‌ت. جگه له‌مه، په‌رله‌مانتار ده‌بێت گرنگی به ناردنی پرسیاری نوسرا بدات و له ڕێگه‌ی ناردنی زۆرترین پرسیاری نوسراوه‌وه هه‌وڵی كۆنترۆڵ و لێپێچینه‌وه‌ی حكومه‌ت بدات، یان ده‌ستگه‌شتن به زۆرترین زانیاری.