زریان رۆژهەڵاتی

ژماردنی پێچەوانە بۆ رۆژی بانگەشەی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان دەستیپێكردووە، بەڵام باسەكانی تایبەت بە دواخستنی هەڵبژاردن نەبڕاونەتەوە! بێشك، حیزبەكان پێیانباشە وەختێك بچنە هەڵبژاردن كە داشیان سوار بێت، بەڵام ئەم بابەتە چەندە پەیوەندی بە دۆخێكی رۆژانەیی ئەحزابەوە هەبێت، ئەوەندەش پەیوەندی بە كۆی سیستەمی سیاسییەوە هەیە كە لە بەینی دیموكراسی و دەسەڵاتگەراییدا ئەمبەروئەوبەر دەكات.

هەرێمی كوردستان لە قۆناغی رووخانی یەكێتی سۆڤیەت و سەركەوتنی پێوەرەكانی خۆرئاوادا لەدایكبوو.ئەو وەختە “شەپۆلی سێیەمی دیموكراسی”ش هێشتا بەردەوام بوو. بۆیە لەدوای رزگاربوونێكی سنووردار لە دەستی بەعس، كورد یەكسەر بیریان لە هەڵبژاردن كردەوە. بەڵام زۆری نەخایاند كە هەڵبژاردن و دامەزراوە دیموكراتییەكان بێكاریگەر كران و شەڕی ناوخۆش مۆری پەكخستنی لێدان! لەدوای ئەوەشەوە تا ئێستا، هەرێمی كوردستان لە بازنەی دیموكراسی و دەسەڵاتگەراییدا دەسووڕێتەوە!

دابڕانی هەڵبژاردن لە كوردستان

لەدوای هەڵبژاردنەكەی ساڵی 1992، دابڕانێكی هەڵبژاردن لە كوردستان روویدا كە تا ساڵی 2005ی كێشا و بەوەش دیموكراسی، شوێنی خۆی بە دەسەڵاتگەراییەكی دوو جەمسەرە دا كە تێیدا دوو حیزب دوو ناوچەی هەرێمی كوردستانیان ئیدارە دەكرد. لە ساڵی 2015یشدا دابڕان و داخستنێك لە كاری پەرلەمان درووستبوو كە دەشێ بە قۆناغی دووەمی گەڕانەوەیەكی سنووردار بۆ دەسەڵاتگەرایی ناوزەد بكرێت و ئەویش تا ساڵی 2018ی خایاند. ئێستاش ئەگەری دابڕانێكی دیكە لەڕێی تەوافوق بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لەئارادایە و هۆكاری سەرەكی ئەمەش یەك شتە: نائامادەیی ئەحزاب بۆ هەڵبژاردن!

پرسیار ئەوەیە، بۆچی هەرێمی كوردستان كە لەدایكبوونێكی دیموكراتییانەی هەبووە، لە بازنەی دیموكراسی و دەسەڵاتگەراییدا دەخولێتەوە؟ بێشك، دەستنیشانكردنی پارتی و یەكێتی وەك تاقە هۆكاری ئەو دۆخە بازنەییەی هەرێمی كوردستان، روونكردنەوەیەكی تەواو نابێت و بەرچاوڕوونییەك بۆ تێگەیشتن لە ناوەڕۆكی كێشەكە نادات بەدەستەوە.

لە هەردوو دابڕانە هەڵبژاردنییەكەی پێشوودا دوو جەنگ هۆكاری گرنگ بوون بۆ تەعتیلكردنی دیموكراسی: شەڕی ناوخۆ و شەڕی داعش. بەڵام لە دابڕانی یەكەمدا، زیاتر دەوری وڵاتانی دەرەوە بۆ رێگرتن لە گەشەكردنی دیموكراسی لە كوردستان لەپێش بوو. دەوڵەتانی ناوچەكە دژی هەڵبژاردن بوون و ئەوەشیان بە یەكەم هەنگاوی دامەزراندنی كیانێكی مەشرووعی كوردی هەژمار دەكرد. بۆیە تەنها چەند مانگ دوای هەڵبژاردنەكەی 1992، توركیا و ئێران و سووریا لە ئەنكەرە کۆبوونەوە تا تەگبیری خۆیان بكەن. سەیرنییە كە 25 ساڵ دوای ئەو بەروارەش، لەدوای گشتپرسییەكەی هەرێمی كوردستان لە 2017، جارێكی تر دەوڵەتانی ناوچەكە دەستیانكرد بە یەكدا، هەتا دژی هەرێمی كوردستان تەگبیری خۆیان بكەن! چونكە، رەوایی هەڵبژاردن و رای خەڵك لە سیاسەت و پەیوەندیی نیودەوڵەتاندا بابەتێكی پڕبایەخ و پڕكاریگەرە كە بۆ هەمیشە حاشای لێناكرێت.

ئێستاشی لەگەڵدا بێت، پاساوی كێشەیەكی موڵكداری بۆ دەركەوتنی شەڕی براكوژی، بێمانایە و دوورنییە ئەو رووداوانە دنەدانێكی دەرەكی تێدابووبێت! جگە لەوە، لەماوەی دەیەی نەوەدەكاندا، پاساوەكانیان هەرچییەك بێت، ئێران و توركیا نزیكەی 12 ئۆپەراسیۆنی گەورەی سەربازی و هەواڵگرییان لە هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە كە نەك هەڵبژاردن، بەڵكوو فرسەتی ئارامی بە كۆمەڵگای كوردستان نەدا!

دۆخی خراپی ئابووریی عێراق و خەزێنەی بەتاڵی دوای جەنگ و گەمارۆكان وایانكردبوو كە ئابووریی كوردستان وابەستەی یارمەتیی دەرەكی و پرۆگرامی نەوت بەرامبەر بەخۆراك بێت. گەلێك لێكۆڵینەوەش هەن كە سەلماندوویانە، دیموكراسی لە وڵاتە هەژارەكاندا، كەمتر سەقامگیرە و لەوانەیە زۆر بڕ نەكات. هەڵبەت هۆكارەكانی ئەو دۆخە تەنها ئابووری یان دەرەكی نەبوون و كولتووری دەسەڵاتگەرایی و باڵادەستیی چەك، شوێنێكی زۆری بۆ دیموكراسی و هەڵبژاردن نەهێشتبووەوە. لە ساڵی 2015یشدا جەنگی داعش، قەیرانی دارایی و دەسەڵاتگەرایی لە ریزی گرنگترین هۆكارەكانی بێكاریگەربوونی پەرلەمان بوون.

دیوی دووەمی دراوەكەش ئەوەیە كە دۆخی هەڵبژاردن و دیموكراسی لە كوردستان بەراورد بە ناوچەی ئۆتۆنۆم یان فیدراڵییە گرنگەكانی كیشوەری ئاسیا كە 17 دانەن، باشترە. ناوچەكانی تبت، سین كیانگ، مەغۆلستانی ناوەوە، كوانگشی، نینگشیا، ماكاو و هونگ كۆنگ لە چین زیاتر هاوشێوەی پارێزگایەك ئیدارە دەكرێن و دۆخەكەیان لە هەرێمی كوردستان ناچێت. جگە لەوان، ناوچەكانی تاتارستان، داغستان، یاقووتستان، چیچانستان لە رووسیا و وەزیرستان و بەلووچستان لە پاكستان و پەشتوونستان لە ئەفغانستانیش بەوجۆرەن و لە هەندێكیشیاندا هێشتا نەك هەڵبژاردن، بەڵكوو مۆدێلی ئیدارەكردنی خێڵەكی و گواستنەوەی دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ باوە. تایوان لە چین و فەلەستین لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كە دۆخێكی نیمچە سەربەخۆیان هەیە، هاوشێوەییەكی زیاتریان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە. لەنێو ئەو سیانەشدا، هەرێمی كوردستان لەدوای تایوان، دۆخێكی گونجاوتری بۆ گەشەكردنی دیموكراسی هەیە. لیستەکانی هەڵبژاردن لە 7 لیستی 1992وەوە بۆ 31 لیست لە دوایین هەڵبژاردندا زیادی كردووە و گۆڕانكاری لە دەنگ و كورسی لایەنە دەسەڵاتدارەكان روویانداوە و ئۆپۆزیسیۆن چانسێكی بۆ بەشداربوون لە دەسەڵات پەیداكردووە و ئەمانەش بۆ دیموكراسییەكی مینیمالیستی گرنگن.

ساموێل هانتینگتۆن لە “شەپۆلی سێیەمی دیموكراسی لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا” باسی دەستەیەك لە وڵاتان دەكات كە هەندێكجار دیموكراتین و هەندێكجاریش بۆ دەسەڵاتگەرایی دەگەڕێنەوە. ئەمەش بە نموونەی بازنەیی ناودەبات. رەنگە ئەمە دەلاقەیەكی باش بێت تا لەوێوە بازنەی دیموكراسی و دەسەڵاتگەرایی هەرێمی كوردستان بدۆزینەوە.

دواخستنەوەی هەڵبژاردن؛ دابڕانی سێیەم

ماوەیەكە باسی دواخستنەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەئارادایە. ئەگەر ئەمە سەربگرێت، دەبێتە دووەم دواخستنی هەڵبژاردنی خولی پێنجەم و جگە لە كاریگەرییە نیگەتیڤەكانی لەسەر پرۆسەی دیموكراسی كە دەكرێ وەك دابڕانی سێیەم ناوبنرێت، لە رووی سیاسیشەوە ئەنجامێكی باشی بۆ كورد نابێت.

رەنگە ئەو پێشبینییانە راست بن كە پێیانوایە لەبەر هەڵبژاردن، ناكۆكی و گرژیی نێوان هێزە كوردییەكان زیاتر دەبن، بەڵام خودی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و نوێكردنەوەی متمانەی دەنگدەر بە لایەنەكان، دەتوانێت دەرفەتێكی نوێ بۆ چارەسەركردنی گرفتە ناوخۆییەكانی هەرێمی كوردستانیش فەراهەم بكات. بێشك هەڵبژاردن ناتوانێت عەسای سیحری بێت بەڵام، تازەكردنەوەی مەشروعییەت بۆ پەرلەمان و حكوومەت دەتوانێت كاریگەرییەكانی ئەو دوو دەزگایە زیاتر بكات كە ئێستا زیاتر لە هەر كاتێكی دیكە بۆ كورد پێویستن.

خاڵێكی تر ئەوەیە كە دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بە پاساوی پێكهێنانی حكوومەتی عێراق، واتای حەواڵەكردنی كێشە ناوخۆییەكانی كوردستان و كەڵەكەكردنیان بۆ كاتێكی دیكە دەدات. ئەمەش لە واتایەكی تردا، دواخستنی كێشەكانی كوردستانە بۆ دوای ئەو كاتەی كە بەغدا تۆزێكی تر خۆی دەگرێتەوە!

زۆر گرنگ بوو كە هەرێمی كوردستان بەر لە عێراق هەڵبژاردنی پەرلەمانی بكردایە، بەڵام هەرجۆرێك بێت ئەمە سەرینەگرت. ئێستاش كە بەغدا رووبەڕووی ناڕەزایی جەماوەری بووەتەوە و هێشتا حكوومەت پێكنەهاتووە، قازانجی هەرێمی كوردستان لە گلێركردنەوی دۆخی سیاسەتی ناوخۆییدایە كە رەنگە بە هەڵبژاردن بكرێت. بەغدا، ئەگەر بەمزووانەش حكوومەت دروستبكات، دیسان لەبەر كێشەكانی لە باشوور و ناوەڕاست، كەمتر دەیپەرژێتە سەر هەرێمی كوردستان.  بۆیە ئەگەر كوردستان هەڵبژاردنەكەی بكات و دەرگایەك بەڕووی رێككەوتنێكی سیاسی نوێ لە ناوخۆ بكاتەوە، ئەوسا بەهێزتر لە جاران دەتوانێت لەگەڵ بەغدا دانوستاندن بكات. بە پێچەوانەوە، ئەگەر هەڵبژاردن دوابخرێت، ناچارە بە لاوازی گفتوگۆ بكات.