ئازاد وەڵەدبەگی
هەرێمی كوردستان، یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانیی خۆی لە 19/5/1992 ئەنجام دا. بەوپێیەی كە هەڵبژاردنی پەرلەمان چوار ساڵ جارێكە، دەبوو تاكوو ئێستا حەوت خولی هەڵبژاردنی ئەنجامدابایە و ئێستا بەرەوپیری خولی هەشتەم بچووینایە.
واتە دەبوو حەوتەمین خولی هەڵبژاردن لە 19/5/2016 ئەنجامدرابا. بەڵام ئەوەی جێی داخە، ئەم پەرلەمانەی لەمەڕ خۆمان، زیاتر لەوەی كە ئارەزووی لە هەڵبژاردن بێت، ڕاهاتووە بە درێژكردنەوەی تەمەنی خۆی. لە خولی یەكەمدا كە دەبوو هەڵبژاردن لە 19/5/1996 ئەنجامدرابا، پەرلەمان چوار جار تەمەنی خۆی درێژ كردەوە و هەتا ساڵی 2005 بەردەوام بوو. لە هەڵبژاردنی خولی دووەمیشدا كە لە 30/1/2005 ئەنجامدرا، پەرلەمان لە دانیشتنی 4/6/2009 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی كەمتر لە دوو مانگ درێژ كردەوە و هەڵبژاردنی خولی سێیەم لە 25/7/2009 ئەنجامدرا. هەروا لە خولی سێیەمیش، ماوەی پەرلەمان لە 7/9/2013 كۆتایی هات و هەڵبژاردنی پەرلەمان لە 21/9/2013 ئەنجامدرا و پەرلەمان دیسان تەمەنی خۆی درێژكردەوە. لە خولی چوارەمیشدا، پەرلەمان لە 6/11/2017 ماوەكەی كۆتایی هات و لە كۆبوونەوەی رۆژی 24/10/2017 تەمەنی خۆی بۆ دوو خولی یاسادانان درێژ كردەوە.
لە 26 ساڵی رابردوودا، لەباتی حەوت خولی هەڵبژاردن تاكوو ئێستا چوار خول بەڕێوەچوون، واتە سێ خولی هەڵبژاردن ئاوت كراوە. ئێستاش سەرەڕای جارێك درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، ڕۆژی 30/9/2018 بۆ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان دیاری كراوە، بەڵام دیسان گوێمان لە مقۆمقۆی دواخستنی هەڵبژاردن دەبێت كە لەلایەن هەندێك لە لایەنە سیاسییەكانەوە بەرز كراوەتەوە و بابەتی هەڵبژاردنی پەرلەمان بووەتە مەتەڵێك كەس نازانێت ئایا دەكرێت یا ناكرێت؟!
سەیر لەوەدایە، هەر هەموو ئەو لایەنانە بە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە، لە 12/ ئایار/2018 بەشدارییان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا كرد و كەسیان باسی لە دواخستن نەكرد، خێرە ئێستا ئامادە نین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجام بدەن و، داوای دواخستنی وادەكەی دەكەن؟
بابەتی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان، هیچ بنەمایەكی دەستووری و یاسایی نییە، لەگەڵ چەندین بەندی دەستووری عێراقی كە لەسەر هەرێمی كوردستانیش جێبەجێ دەكرێ و دەستووری دایكە، لە دژایەتیدایە. دواخستنی هەڵبژاردن، ناكۆكە لەگەڵ مافێكی سیاسی خەڵك كە ئەویش مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆپاڵاوتنە. لە بەندی (20)ی دەستووری عێراقدا بە ڕوونی باسی لێوەكراوە و دەڵێت: “هاووڵاتیان بە پیاو و ئافرتەوە، مافی بەشدارییان هەیە لە كاروباری گشتی و، كەڵكوەرگرتن لە مافە سیاسییەكانیان، لەوانەش مافی دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆپاڵاوتن”. هەربۆیە ئەم مافە، مافێكی دەستووریی هاووڵاتیانە و هیچ كەس و لایەنێك ناتوانێ لە خۆڕا ڕێگری لە خەڵك بكات بۆ مومارەسەكردنی مافی خۆی.
هەروا لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستاندا، ماوەی هەر خولێكی پەرلەمانی بە چوار ساڵ دیاری كراوە و بە هیچ جۆرێك باس لە درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان ناكات بە بڕوبیانووی جۆراوجۆری سیاسی یا حیزبی و هتد. لە بەندی (6)ی پەیڕەوی پەرلەمانی كوردستاندا هاتووە: “خولی پەرلەمان چوار ساڵە، لە یەكەم دانیشتنەوە دەستپێدەكات و بە دوایین دانیشتنی لە ساڵی چوارەمدا كۆتایی دێت”. تەنیا بەپێی بەندی (7/ بڕگەی چوارەم) دەتوانێ ماوەی هەر یەك لە وەرزەكان درێژ بكاتەوە بۆ ماوەیەك كە لە (30) ڕۆژ تێپەڕ نەكات، ئەویش بۆ تەواوكردنی ئەو ئەركانەی كە پێویستە وەرزەكەیان بۆ درێژ بكرێتەوە.
ئەگەر دیسان بۆ دەستووری عێراقی بگەڕێینەوە، دەبینین لە بەندی (2/ یەكەم/ ب) دەڵێت: “نابێ یاسایەك دابنرێت كە دژ بێت لەگەڵ بنەماكانی دیموكراسی”. هەروا لە بەندی (2/ یەكەم/ ج) هاتووە: “نابێت یاسایەك دابنرێت كە ناكۆك بێت لەگەڵ ئەو ماف و ئازادییە سەرەكیانەی لەم دەستوورەدا هاتوون”. ئاشكرایە كە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بە یاسا، هەم پێچەوانەی بنەما دیموكراتییەكانە و، لە هەمان كاتدا ناكۆكە لەگەڵ مافی دەستووریی هاووڵاتیان بۆ هەڵبژاردن و دەنگدان كە لە بەندی (20)ی دەستووردا بە ڕوونی ئاماژەی بۆ كراوە. هەروا لە بەندی (5)ی دەستووردا دەڵێت: “سەروەری بۆ یاسایە و، گەل سەرچاوەی دەسەڵات و ڕەواییە، كە ئەمەش بە دەنگدانێكی نهێنی گشتی و ڕاستەوخۆ و لە ڕێگەی دامەزراوە دەستوورییەكانەوە مومارەسە دەكات”. درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان، لەگەڵ ئەم بەندە دەستووریەشدا ناكۆك و ناتەبایە و، ڕێگرە لەوەی كە گەل وەك سەرچاوەی دەسەڵات و ڕەوایی، مومارەسەی مافی دەستووریی خۆی بكات لە ڕێگەی دەنگدانی گشتی و نهێنی و ڕاستەوخۆوە.
ماوەی پەرلەمان بەپێی بەندی (6)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان و هەروا بەندی (56)ی دەستووری عێراق (كاتێك كە باس لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەكات) چوار ساڵی تەقویمییە، كە بە یەكەم كۆبوونەوە دەستپێدەكات و بە كۆتایی ساڵی چوارەم كۆتایی دێت و دەكرێ ئەمە وەك ڕێسای گشتی لەبەرچاو بگرین. هەروا دەستوور گەلی بە سەرچاوەی دەسەڵات داناوە و، ئەم گەلە لە هەڵبژاردنێكی ڕاستەوخۆ و نهێنیدا نوێنەرەكانی خۆی هەڵدەبژێرێت، بە واتایەكی تر نوێنەری پەرلەمان بریكاری گەلە و، گەل لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە ئەو بریكارە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو هەڵدەبژێرێت كە چوار ساڵە، واتە ماوەی بریكارێتییەكە سنووردارە. هەربۆیە، بریكار (وكیل) دەبێ پابەند بێت بەو ماوەیەی كە بریكاردار (موكل) بۆی دیاری كردووە، ئەویش چوار ساڵی تەقویمییە و درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بە واتای درێژكردنەوەی ماوەی بریكارێتیی بریكارە، كە ئەمەش لە دەسەڵاتی بریكاردا نییە ماوەی بریكارێتیی خۆی بەبێ ڕەزامەندیی گەل، واتە بریكاردار، درێژ بكاتەوە.
هەروا لە بەندی (6)ی دەستووردا هاتووە: “ئاڵوگۆڕی دەسەڵات ئاشتیانەیە و لەڕێی ئەو ئامرازە دیموكراتیانەوە دەبێت كە لەم دەستوورەدا هاتوون”.
بێگومان هەڵبژاردن تاكە ئامرازی دیموكراتییە، كە لە دەستووردا هاتووە بۆ ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات. ئایا درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان بە بیانووی نادەستووری و نایاسایی ڕێگری نییە لە جێبەجێكردنی ئەو بەندە دەستوورییە؟
ئایا ئەگەر ڕێگری بكرێت لە ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات، ئەمە ڕێخوشكەر نابێ بۆ گرتنەبەری ڕێگای نائاشتیانە بۆ ئاڵوگۆڕی دەسەڵات؟ ئەمەش دەمانگەیەنێتە ئەوەی كە بڵێین، درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان ناكۆكە لەگەڵ ئەم بەندە دەستوورییە. لە هەموو حاڵەتەكاندا، نابێ هیچ بەندێكی دەستووریی هەرێمەكان یا یاسایەكی فیدراڵی یا هەرێمی، لەگەڵ بەندەكانی دەستووری عێراقدا ناكۆك بێ كە وەك دەستووری دایك هەژمار دەكرێت. هەربۆیە دانانی هەر یاسایەك بۆ درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان لەگەڵ بەندی (6) ی دەستووردا ناكۆكە.
درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، یەكێكە لەو بیدعە نادەستووری و نایاساییانەی كە پەرلەمانی كوردستان دایهێناوە، هەربۆیە هیچ پاساوێكی یاسایی نییە. جگە لەوەی ناكۆكە لەگەڵ بەندی (6)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان خۆی، لە هەمان كاتدا ناكۆكە لەگەڵ چەندین بەندی دەستووری عێراقیش كە بریتین لە بەندەكانی (2) و (5) و (6) و (20) و (56) لە دەستوور.
كاتی ئەوە هاتووە لە كوردستانیش واز لەو بیدعە نادەستوورییە بهێنرێت كە بە كردەوە بووەتە هۆی لاوازبوونی ڕۆڵی پەرلەمان لەناو پرۆسەی سیاسی و بێمتمانەیی خەڵكی كوردستان بەو دامەزراوەیە. حەق وایە، پەرلەمانی كوردستان و دەسەڵاتی سیاسیی لە كوردستان، لەم خاڵەدا چاو لە پەرلەمانی عێراق بكەن كە لە خراپترین بارودۆخدا تەمەنی خۆی درێژ نەكردەوە و لە كاتی خۆیدا هەڵبژاردنی كردووە.
با ئیدی بابەتی هەڵبژاردن لەم وڵاتەدا نەبێتە مەتەڵ و كەس نەزانێت ئایا لە كاتی خۆیدا دەكرێت یا ناكرێت!
دەبێ لەمەودوا دامەزراوە یاساییەكانی ئەم وڵاتە، مومارەسەی مافە دەستووری و یاساییەكانی خۆیان بكەن و، حیزبەكان ملكەچ بن بۆ بڕیاری دامەزراوە یاساییەكان، نەك ئەمان ملكەچی ویست و ئیرادەی حیزبەكان بن، كە هەریەكە بە گوێرەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان لە ئاوازێك دەخوێنن. ئەمەش یەكێك بووە لە ئاستەنگە سەرەكییەكانی بەردەم بەدامەزراوەكردنی كوردستان كە ئەم وڵاتە بەدەستییەوە دەناڵێنێ.