زوبێر رەسوڵ

ئەنجامی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی عێراق ئەگەرچی مایەی نیگەرانی بوو بۆ ئێران ‌و ئەمریكا، بەڵام بۆ توركیا بە پێچەوانەوە مایەی دڵنیایی بوو

بەراورد بە هەڵبژاردنەكانی 2010، ئەمجارەیان توركیا بە هیچ جۆرێك نەهاتە نێو كێبڕكێی لایەنە سیاسییە عێراقییەكانەوە، كەچی بە پێچەوانەوە هەر یەكە لە ئێران ‌و ئەمریكا هەر چەند رۆژێك دوای راگەیاندنی ئەنجامەكان دەستیان كرد بە جموجۆڵ ‌و دانیشتن لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان. زیاتر لە هۆكارێك هەن بۆ ئەم خەمساردیەی توركیا، بەڵام سادەترین ‌و ئاسانترینیان دەكرێت ئەوە بێت كە ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی عێراق، بە تایبەتیش سەركەوتنی لیستی سائیرونی موقتەدا سەدر، ئەگەر تەواویش بە دڵی توركیا نەبێت، بەڵام توركیا بژارەی لەمە باشتری نەبوو، كەچی ئەمە بۆ هەریەكە لە ئێران ‌و ئەمریكا وا نەبوو، چونكە هەر یەكە لەو دوو هێزە بژارەی پێشوەختی خۆیان هەبوو، نەك هەر ئەمە بەڵكو ئامادەكاریشیان بۆ كردبوو.

عەبادی هەرچەندە لەكاتی ئازادكردنی مووسڵدا لەسەر دەستێوەردانی توركیا و نەكشانەوەی هێزەكانی توركیا لە بەعشیقە تا ئەوپەری دژایەتی دەستێوەردانی سوپای توركیای كرد، بەڵام نابێت ئەوەشمان لەبیربچێت كە هەماهەنگی لەنێوان توركیا و عەبادیدا لە كاتی ئەنجامدانی ریفراندۆم گەیشتە ئەوپەڕی، تا ئەو ئاستەی عەبادی هاوكاریی سوپای توركیاشی نەشاردەوە بۆ دژایەتیكردنی پارتی كرێكاران، تا دەگاتە هاوكاریی لۆجیستی ‌و سەربازی لە نێوان عێراق ‌و توركیادا. هەڵبەتە ئەگەر لەم روانگەیەوە سەیری دۆڕانی عەبادی بكەین لەبەرامبەر سەدردا، ئەوا دەتوانین بڵێین كە ئەمە خەبەرێكی ناخۆش بوو بۆ توركیا.

بەڵام لەڕاستیدا من وای دەبینم كە هەڵكشانی پێگەی سەدر ‌و ئەو جۆرە فۆرمەی حوكمڕانی كە سەدر جەختی لەسەر دەكاتەوە، بە تایبەت بەرامبەر هەر یەكە لە ئێران ‌و ئەمریكا، تەواو یەك دەگرێتەوە لەگەڵ ئەو سیاسەتەی كە توركیا دەیەوێت لە عێراقدا پراكتیزەی بكات. بۆ نموونە توركیا نایەوێت حكومەتێكی تاكهەژموونی شیعە هەبێت لە بەغدا، بە تایبەتیش فەرامۆشكردنی سوننە مایەی نیگەرانیی ئەردۆغان بووە و وەبەرهێنانێكی زۆریشی لەو سیاسەتەدا كردووە چ لە ناوەوەی توركیا یاخود لە دەرەوەی، واتا لە جیهانی عەرەبی ‌و ئیسلامی.

هەڵبەتە ئەمە نەك لەبەر نزیكایەتیی مەزهەبی لەنێوان سوننە ‌و ئایدیۆلۆژیای ئیسلامیی ئاكپارتی، بەڵكو توركیا پێیوایە ئەوە سوننەكانن كە پارێزەری ناسنامەی نەتەوەیی دەوڵەتی عێراقن نەك شیعە و كورد، روونتر بڵێین ئەگەر سوننە ئیندیماج بكەن لەگەڵ فۆرمی دەوڵەتی عێراقی نوێ، ئەوا كوردیش بیر لە جیابوونەوە ناكەنەوە ‌و پێگەی دەوڵەتی عێراقیش بەهێزتر دەبێت لەوەی كە بە تەنیا كورد بتوانن هەڵیوەشێننەوە. خاڵی دووەمیش ئەوەیە كە حكومەتێكی هاوسەنگی شیعی-سوننی دەتوانێت پارێزگاری لە ناسنامەی عێراقی عەرەبی بكات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا توركیا نایەوێت هەرێمی كوردستان تا ئەو ئاستە پەراوێز بخرێت كە بیر لە جیابوونەوە لە عێراق بكاتەوە، یاخود بیر لە خەباتی چەكداری بكاتەوە.

لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە توركیا هەرێمی كوردستانی بەو شێوەیە دەوێت كە هەمیشە پێویستی بە توركیا بێت ‌و لەژێر كۆنترۆڵی خۆی دەرنەچێت. لە كورتترین دەربڕیندا، دەتوانم بڵێم كە توركیا حكومەتێكی هاوسەنگی دەوێت لە نێوان هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراقدا، بە تایبەتیش توركیا بەهیچ جۆرێك نایەوێت نزیكایەتییەكی سیاسی ‌و سەربازی لە نێوان كوردی باشوور ‌و پەكەكەدا دروست بێت، لە هەمانكاتدا توركیا هەرێمی كوردستان وەك دەرفەتێكیش دەبینێت لە هاوكاریكردنی توركیا بۆ لاوازكردنی پارتی كرێكاران.

سەدر تا ئێستا لە كردار و گوفتاریشدا بەوە ناسراوە كە عێراقێكی یەكگرتووی عەرەبیی دەوێت دوور لە هەژموونی هەریەكە لە ئێران ‌و ئەمریكا. بەم پێوەرە بێت، دەكرێ بگوترێ كە سەدر ئەو كەسەیە دەكرێت بخرێتە خزمەتی ستراتیژی توركیاوە لە عێراق بەبێ سەرفكردنی وزەیەكی زۆر. چونكە نابێت ئەوەمان لەبیربچێت كە لە دوای رووخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003 ، عێراقی نوێ هەرگیز ئەو فۆرمە نەبووە كە مایەی رەزامەندیی توركیا بێت، دواتریش باڵادەستیی هەر یەكە لە ئێران ‌و ئەمریكا هەرگیز لە بەرژەوەندیی توركیا نەبووە، بەڵكو بە پێچەوانەوە سەرئێشەی زۆریشیان بۆ ئانكەرە دروست كردووە. هەر ئەمەش وایكرد توركیا تا درەنگانێك لە چۆنیەتی سیستمی حوكمڕانی عێراقی دوای 2003 نیگەران بێت، بە تایبەت لە شەراكەتی شیعە و كورد لەلایەك ‌و لە پەراوێزحستنی سوننە و توركمانەكانیش لەلایەكی ترەوە.

لوتف نواندنی موقتەدا سەدر بەرامبەر وڵاتانی كەنداو بە تایبەتیش سعودیە و ئیمارات دەكرێت سەرەتای هەنگاوی گەڕاندنەوەی عێراق بێت بۆ باوەشی جیهانی سوننی، تا ئەو ئاستەی كەسێكی پایەبەرزی وەك عەلی ئەكبەر ویلایەتی، راوێژكاری ئایەتوڵڵا خامنەیی بۆ كاروباری دەرەوە بڵێت: “ئێمە رێ نادەین لیبراڵ ‌و كۆمۆنیستەكان حكومەتی داهاتووی عێراق بەڕێوەببەن”.

هەرچەندە نابێت ئەو بۆچوونە نادیدە بگرین كە مامەڵەكردن لەگەڵ سەدریەكان شتێكی ئاسان نییە، چونكە ئەوان خاوەن سیاسەتێكی روون نین بەرامبەر وڵاتانی ناوچەكە ‌و ئەمریكاش، دواتریش ئەو سەدرەی كە بەردەوام جەخت لەسەر وەدەرنانی هێزە هەرێمییەكان دەكاتەوە، نەیگوتووە كە دەركردنی ئەو هێزانە توركیا ناگرێتەوە، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ ئێران ‌و ئەمریكا تا ئێستا هەڵوێستی نەرمتر بووە بەرامبەر توركیا. ئەم دڵنەواییەی توركیا دەتوانرێت لە وتەكانی (فاتیح یڵدز)ی باڵیۆزی توركیادا لە بەغدا بخوێنرێتەوە كە هەر راستەوخۆ دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن سەردانی سەدری كرد لە بەغدا.

دیارە ئەوەی بەلای توركیاوە گرنگە لە حكومەتی نوێی عێراقدا، كردنەوەی دەرگایەكی ترە بەسەر گشت پێكهاتەكاندا، بە تایبەتیش سوننە و توركمان. لە هەمانكاتدا سەدر دەیەوێت زیاتر وەك سەركردەیەكی نیشتمانی دەربكەوێت‌ و متمانەی گشت پێكهاتەكانی عێراقی لەگەڵ بێت. هەڵبەتە نابێت ئەو فاكتەرەش لەیاد بكەین كە توركیا لەبەر ئەوەی خۆی ئامادەگییەكی ئەوتۆی نییە كێبڕكێی ئێران ‌و ئەمریكای پێ بكات، نایەوێت ئەوانیتری وەك ئێران ‌و ئەمەریكاش خاوەن ئەو هەژموونە بەهێزە بن كە بتوانن رەوتی رووداوەكانی عێراق بە ئاراستەی بەرژەوەندییەكانیان بجوڵێنن.

هەڵكشانی پێگەی توركمان!

لە دوای 2003 وە تا دەگاتە 2014، توركمانەكان هەمیشە خاوەن پێگەیەكی ئەوتۆ نەبوون كە توركیا بتوانێت پشتیان پێ ببەستێ. لە هەڵبژاردنەكانی 2005دا بەرەی توركمانی كە توركیا هەموو هیوای خۆی لەسەر هەڵچنیبوون، یەك كورسییان هێنا، دواتریش لە نێوان شیعە و سوننەدا دابەش بوون ‌و لەو پێگەیەدا نەبوون كە بتوانن شتێكی ئەوتۆ بۆ توركیا بكەن لە عێراقدا، تا كار گەیشتە ئەوەی توركیا رێنماییان بكات هەماهەنگی لەگەڵ سوننە و كورد بكەن.

لە 25ی ئۆكتۆبەردا، بە تایبەتیش دوای گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ كەركووك ‌و شكستهێنانی كورد لە ناوچە كێشە لەسەرەكان، دەرفەتێكی زێڕین بۆ توركمانەكان رەخسا كە بۆ یەكەمجار لە دوای 2003 ئەگەر بە شێوەیەكی رێژەییش بێت، بتوانن حوكمی كەركووك بكەن. ئەم هەڵسانەوەیەی توركمانەكان تەنیا بەرهەمی شكستی ریفراندۆم نەبوو، بەڵكو پێشتریش جۆرێك لە ئامادەكاری كرابوو، ئەنجوومەنی باڵای هەماهەنگیی توركمانەكان كە لە مانگی مایسی 2017 لەژێر چاودێریی هەریەكە لە یونامی و بە سەرپەرشتی سەلیم جبوری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق هاتەكایەوە، یەكێك بوو لەو ئامادەكاریانە، تەنیا 13 رۆژ دوای گرتنەوەی كەركووك لەلایەن سوپای عێراقەوە، ئەو ئەنجوومەنە لەلایەن ئەردۆغانەوە لە ئیستامبوڵ پێشوازییان لێكرا، لە هەمووی گرنگتر ئەوەبوو كە سەركردەی لیوای 16ی توركمانەكانی ناو حەشدی شەعبیش (یڵماز نەجاڕ)یشیان لەگەڵ بوو.

ئەمە دەكرێت وەك پەیامێكی توركیاش سەیر بكرێت لەسەر گرنگیی پێگەی توركمانەكانی عێراق بە شیعە و سوننەوە. ئەم هەموو جموجوڵەی توركمانەكان ‌و دواتریش ئەو شكستەی كورد لە كەركووك، توركمانەكانی هاندا بە لیستێكی یەكگرتوو بەشداری هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی عێراق بكەن لە كەركووك‌ و 3 كورسی ببەنەوە، ئەمە لەڕاستیدا سەركەوتنێكی گەورە بوو بۆ توركمانەكانی عێراق بەگشتی ‌و كەركووك بەتایبەتی.

دوا سەرنجی خۆم لەوەدا كورت دەكەمەوە كە ئەنجامی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی عێراق ئەگەرچی مایەی نیگەرانی بوو بۆ هەر یەكە لە ئێران ‌و ئەمریكا، بەڵام بۆ توركیا بە پێچەوانەوە مایەی جۆرێك لە دڵنیایی بوو. ئەمە تەنیا دیمەنێكی كورتی شانۆكەیە و دیمەنەكانی تر لە دوای پێكهێنانی حكومەت روونتر دەردەكەون.