سلێمان مستەفا حەسەن
حکومەتی هەرێمی کوردستان تا ئەم ساتە کار بە یاسای ژمارە (٢٧ )ی ساڵی ٢٠٠٦ یاسای خانەنشینی یەکگرتووی هەڵوەشێندراوەی فەرمانبەرانی ئتتحادی دەکات ، بەبێ ئەوەی یاسای بەرکارکردنی (ئینفازی )بۆ دەرکردبێت کە ئەمە رێکارێکی یاسایە و مافی هەرێمەبیکات ، بەڵام لەبڕی ئەوە بە بریارێک بەرکار کراوە ، بەڵام حکومەتی ئتتحادی ئەم یاسایەی هەڵوەشاندۆتەوە بەپێی ماددەی (٤٠) لە یاسای ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای خانەنشینی یەکگرتوو، وە بەپێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی ژمارە (٢١٢)ئتتحادیە ٢٠٢٢ کارکردن بە یاسای ژمارە (٢٧)ن ساڵی ٢٠٠٦ بە نادەستوری لە قەلەم دەدات و حکومەتی هەرێم پابەند دەکات بە جێبەجێکردنی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی هەموار کراو دەکات ، کە ئەمەش پێچەوانەی ماددەی (١٤ ، ١١٠ ، ١٢١ ، ١٣٠)ن دەستور و یاسا کارپیکراوەکانە ، جونکە لە هەموو حاڵەتەکان ناکرێت کار بە یاسایەی هەڵوەشیێندراوە بکرێت ، لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دێتە ئاراوە ئایا دوای پەسەند کردنی بودجە حکومەتی هەرێمی کوردستان کار بەکام یاسای خانەنشینی دەکات ؟
ئەگەر وەڵامی پرسیارەکەمان ئەوەبێت کار بە یاسای ژمارە (٢) ساڵی ٢٠٢٠ یاسای چاکسازی لە موچەو دەرماڵە و بەخشین وئیمتیازاتەکان و خانەنشین لە هەرێمی کوردستان دەکرێت ، وەک لە بڕگەی سێیەم لە ماددەی (١) ئاماژەی بە بەرکاربوونی یاسای خانەنشینی کارپێکراو ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ یاسای خانەنشینی یەکگرتویی ئتتحادی داوە ، لەروی یاساییەوە ناکرێت پشت بە یاسایەک ببەسترێت کە هەوەشێنرابێتەوە .
ئەگەر لەرووی یاسای شرۆڤەی بابەتی یاسای موچە و یاسای خانەنشینی فەرمانبەر بکەین و پرسیارێ بکەین بڵێن ئایا ئەم دوو یاسایە لە تایبتمەندی حکومەتی ئیتتحادیدان ، یان هەرێم و پارێزگا رێکنەخراوەکان ، یان دەکەوێتەنێوان دەسەڵاتە هاوبەشەکان ؟
ئەگەر بگەرێنەوە بۆ مادەکانی دەستور لە ماددەی (١٣ ،١٤ ، ١٥ ،١٦ ،٣٠ ، ١١٠) ناوەرۆکی ئەم ماددانە ئاماژە بە گرنگی ئەم دوو یاسایە دەدەن کە دوو یاسای گرنگن و دەبێت هاوڵاتیانی عێراق یەکسان بن بەرامبەر بەیاسا و لە ماف و ئەرک دا ، هەروەک لە مادەى (١٣)يەكەم: ئەم دەستورە بە ياساى باڵاو هەرە بەرز دادەنرێت لە عێراقداو، پێويستە لە هەموو شوێنێكى عێراقدا پابەندبن پێوەى بە بێ جياوازى.دووەم: نابێت ياسايەك دابنرێت پێچەوانەى ئەم دەستورە بێت.
وە لەمادەى (١٤)دا هاتوە (عێراقيەكان يەكسانن لەبەردەم ياسادا بەبآ جياوازى ڕەگەز يا نەژاد يا نەتەوە يا بنەچە يا ڕەنگ يا ئايين يا ئايينزا يا بيروباوەڕ يا بۆچوون يا بارودۆخى ئابوورى يا كۆمەلآيەتيان.
هەرەوها لە مادەى (١٥)دا هاتوە (هەموو تاكێك مافى ژيان و ئاسايش و ئازادى هەيەو نابێت لێيان بێبەش يان سنوردار بكرێت، تەنها بە پێى ياساو بەپشت بەستن بە بڕيارى دادگاى تايبەتمەندەوە نەبێت.
وە لە مادەى (١٦)جەخت لەسەر (يەكسانى هەل مافێكى هەموو عێراقيەكانە، دەوڵەتيش ڕێوشوێنى پێويست دەگرێتەبەر بۆ بەديهێنانى ئەم مافە.
لە وانەش گرنگتر برگەی یەکەم و دووەمی دەقی مادەى (٣٠)دەستور دەوڵەت پابەند دەکات بە :
يەكەم: دەوڵەت چاودێرى كۆمەلآيەتى و تەندروستى دابين دەكات بۆ تاك و خێزان – بە تايبەت مندالأ و ئافرەت – لەگەڵ بنەما سەرەكيەكانى ژيانێكى ئاسوودە، كە داهاتێكى گونجاوو شوێنى نيشتەجێى ئاراميان بۆ مسۆگەر بكات.
دووەم: دەوڵەت چاودێرى كۆمەڵايەتى بۆ عێراقيەكان دابين دەكات لەكاتى پيربوون و نەخۆشى و بێتوانايى كاركرن و ئاوارە بوون و هەتيو كەوتن و بێكاريدا، هەروەها خزمەتگوزارى دڵنيايى كۆمەلآيەتي(التأمين الإجتماعي)يان بۆ دابين دەكات و كار دەكات بۆ پاراستنيان لە نەخوێندەوارى و ترس و نەبوونى شوێنى نيشتەجێبوون و پرۆگرامى تايبەتيان بۆ دەستەبەر دەكات بەمەبەستى ئامادەكردن و سەرپەرشتى كردنيان، ئەمانەش بە پێى ياسا ڕێكدەخرێن.
بەهەمان شێوە لە ماددەی (٣) یاسای ژمارە (٩) ساڵی ٢٠١٤ ی هەوارکراویاسای خانەنشینی دا هاتوە(ئەم یاسایە بەسەر سەرجەم فەرمانبەرانی دەولەتدا جێبەجێدەکرێت .
خوێندەنەوەیەکی جیاواز :
هەروەها بەشیک لە یاسا ناسان پێیان وایە برگەی سێیەم مادەى(١١٠) دەسەڵاتی تایبتمەندی حکومەتی فیدراڵە کە تیایدا هاتوە :
سێيەم: ڕەنگڕێژكردنى سياسەتى دارايىو گومرگ و دەركردنى دراوو ڕێكخستنى سياسەتى بازرگانى لەسەر سنوورى هەرێم و پارێزگاكانى عێراق و دانانى بودجەى گشتى دەوڵەت و ڕەنگڕێژكردنى سياسەتى دراوو دامەزراندن و بەڕێوەبردنى بانكێكى ناوەندى.
هەروەها بەشیک لە یاسا ناسان پێان وایە نەخێر دەسەلاتەکانی حکومەتی ئتتحادی روون و راشکاون کە لەمادەی (١١٠ ، ١١٥ ، ١٢١ ،١١٦ ،١١٧ ،) ئاماژەیان بۆکراوە ، حکومەتی هەرێم دەتوانێت یاسای تایبەت بە خۆی دەربکات کە نەکەونە ژێر بەندی ماددەی (١١٠)ی دەستور ، وە لە بە پیێ ماددەی (١١٥) دەستور ئەو مافەی داوەتە هەرێمەکان کە تیادا هاتوە:
هەرشتێك لە سنورى دەسەڵاتە تايبەتەكانى حكومەتى فيدراليدا ئاماژەى پێنەكرابێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتى هەرێمەكان و ئەوپارێزگايانەى ناكەونە سنوورى هيچ هەرێمێكەوە. ئەگەر ناكۆكى دروستبوو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەكانى نێوان حكومەتى فيدرالى و حكومەتى هەرێمەكان، ئەوا پێشينە بۆ ياساى هەرێمەكەيە.
هەروەها لە مادەى(١٢١) دەستوردا دەسەڵاتەکانی هەرێمەکاندا هاتوە :
يەكەم: دەسەلآتى هەرێمەكان مافى پيادەكردنى دەسەڵاتەكانى ياسادانان و ڕاپەڕاندن و دادوەريان هەيە بەگوێرەى ئەم دەستوورە جگەلەو دەسەڵاتانەى كەتايبەتن بە حكومەتى فيدراليەوە.
دووەم: حكومەتى هەرێم مافى هەمواركردنى جێبەجێكردنى ياساى فيدرالى لە هەرێمەكەدا هەيە ئەگەر ناكۆكى يان دژيەك لەنێوان ياساى فيدرالى و ياساى هەرێمدا هەبوو لەسەر بابەتێك كە لە سنوورى ئەو دەسەڵاتانەدا نەبێت كە تايبەتن بە حكومەتى فيدرالى.
سێيەم:دەبێت لەو داهاتانەى لە حكومەتى فيدراليدا بەدەست دەهێنرێت پشكێكى گونجاو بۆ هەرێمەكان تەرخان بكرێت كە بەشى هەستان بە ئەركەكانى بكات بە لەبەرچاوگرتنى داهات و پێويستيەكانى و ڕێژەى دانيشتوانيشى.
چوارم: نووسينگەى تايبەت بە هەرێم و پارێزگاكان دەكرێتەوە لە باڵوێزخانەو نێردە دبلۆماسيەكاندا بەمەبەستى بەدواداچوونى كاروبارى ڕۆشنبيرى و كۆمەڵايەتى و گەشەپێدان.
پێنجەم: هەرچى پەيوەندى بە بەڕێوەبردنى هەرێمەوە هەيە لە ئەستۆى حكومەتى هەرێمدايە بەتايبەتى پێكهێنان و ڕێكخستنى هێزەكانى ئاسايشى ناوخۆى هەرێم وەك پۆليس و ئاسايش و پاسەوانى هەرێم.
هەروەها لە مادەى (١١٧)يەكەم: ئەم دەستوورە لە بەروارى پيادەكردنيەوە دان بە هەرێمى كوردستان و ئەو دەسەڵاتەى ئێستايدا دەهێنێت وەك هەرێمێكى فيدرالى.
لە کۆتایی ئەم بابەتە گرنگ و هەستیارە دەکرێت بپرسین ، حکومەتی هەرێم چۆن کاری بەیاسای خانەنشینی یەکگرتوی عیراق کرد بە بێ ئەوەی یاسای بەرکارکردنی ( ئینفازی )بۆ دەربکات ، ئایا حکومەتی هەرێم چۆن هەڵوەستەی نەکرد دوای هەڵوەشاندنەوەی یاساکە لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەران، چۆن کار بە یاسایەک دەکات کە لەلایەن هەمان دەسەڵات هەڵوەشێنراوەتەوە ، پرسیارێکی تری یاسایی ئایا چۆن حکومەتی هەرێمی کوردستان کار بە یاسای ژمارە (٢٢) ی ساڵی ٢٠٠٨ ی یاسای موچەی فەرمانبەرانی ئتتحادی دەکات، بە بێ ئەوەی لە پەرلەمانی کوردستان یاسای بەرکارکردنی (ئینفازی )بۆ دەرکرابێت ، بێ گومان ئەمەش بارودۆخەش بارودۆخێکی نەویستراوە نازانم وەڵامی دەسەڵاتی فەرمی هەرێمی کوردستان بۆ ئەم پرسانە چییە .
ئەگەر باس لە یاساو دەستور بکەین ئەوا (بەپیێ دەستور لەکاتی هەبوونی ناکۆکی و نایاسایی بونی یاسا و پەیرەوەکان بە پێی ماددەی ( ٩٢ ، ٩٣ ، ٩٤ ) دەستور دەسەڵاتی دادگای فیدراڵیە بریاری کۆتایی بدات ، وە بەپێی ماددەی ( ١٣ ) ی دەستور نابێت یاساکان پێجەوانەی دەستوربن ، بەپیێ ماددەی (١٣٠) دەستور(ياسا كارپێكراوەكان كاريان پێدەكرێت ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە يان هەموار نەكرابن بەگوێرەى حوكمەكانى ئەم دەستوورە.
بۆیە بەڕای بەندە ئەم دوو یاسایە لە چوارجێوەی ماددەی (١١٥) و ماددەی (١٢١) دەستور دان ، بەڵام بە مانای ئەوە نا کە حساب بۆ ئەو دوو یاسایە بەرکارە نەکرێت کە حکومەتی ئیتتحادی کاریان پێدەکات ، بۆیە باشتر وایە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەرێگای پەرلەمانی کوردستان یاسای بەرکارکردنیان (ئینفاز)یان بۆ دەربکات ، یان یاسای تایبەت بۆ خانەنشینی و موچەی فەرمانبەران دەربکات کە پێچەوانەی حوکمەکانی ماددەی (١٣ ،١٤ ، ١٥ ، ١٦ ) دەستوری عێراق نەبن ، چونکە لەرووی یاسایی و ئابوری و سیاسی و کۆمەلایەتیەوە گونجاو نییە ئەم دوو یاسایە جیاوازی لە نێوانیاندا هەبێت، لە ئێستادا حکومەتی هەرێمی کوردستان مامەڵەیەکی یاسایی لەگەڵ پرسی یاسای خانەشینی ناکات ، بەهەمان شێوە پێویستە یاسای بەرکارکردن (ئینفاز) بۆ یاسای موچەی فەرمانبەران دەربکات
پێم وایە حکومەتی ئیتتحادی بە ئاراستەی مەرکەزیەت دەروات ، ئەمەش کەمتەرخەمی دەسەڵاتی هەرێمی کوردستانە لە نەبوونی کۆدەنگی و بە هەندوەر نەگرتنی گرنگی دەستوور و یاسای دادگای فیدراڵی و کارکردن بە بنەمای سۆز ،بەشی زۆری یاساناسان نیگەرانی خۆیان نەشاردۆتەوە لەسەر دادگای فیدراڵ و یاسای دادگای فیدرڵی ، چونکە جێگای هەڵوەستە لەسەر کردنن ، بەڵام ئەوە بە مانای ئەوە نایەت کە دەسەڵاتدارنی هەرێم بە هەرسێ دەسەلاتەکەیەوە کەم تەرخەم نەبوببن ، هەروەها یاسا ناس و پسپۆرانی یاساش بەشی ئەوه کەمتەرخەمیەیان بەردەکەوێت ، هەروەها زاڵبونی تێروانینی حزبەکان و رێکەوتنەکانیان کاریگەری نەرێنی جێ هێشتوە لەسەر کایە یاساییەکان ، بۆیە پێکهێنانی لیژنەیەکی پسپۆرو بۆ پێداجونەوە بە یاساکان و گونجاندنیان لەگەڵ بنەما دەستوریەکان ئەرکێکی نیشتمانیە بۆ ئەوەی دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان رێکاری یاسایی بگرێتەبەر، پێویستە هەرێمی کوردستان بە هەرسێ دەسەڵاتەکەیەوە بە هاوکاری و هەماهەنگی حزبەکان گوتارێکی واقعبینانە بە روێیاێکی کوردانەو یاسایانە بگرنە بەر بەرامبەر ئایندەی هەرێم و عێراق ، وە بابەتیانە تر مامەڵە لەگەڵ پرسی دەستورو یاساکان و دادگای فیدراڵی بکەن